1392.
جدول شماره 2-7 : ویژگی های محتوایی استخوانبندی شهر– مشخصات بصری و هماهنگی فرمها
منبع : نگارنده، 1392.
3- تجربیات جهانی ساماندهی بر اساس استخوانبندی اصلی شهر
چنانچه نقشه شهرهای کهن در نقاط مختلف جهان بررسی شود، در بسیاری از آنها وجود یک استخوانبندی مشخص مشهود است که مؤید نقش و اهمیت آن نه تنها در ادامه حیات شهر بلکه در رشد یافتن نظم سازمانی فضایی است. علیرغم وجود الگوهای متفاوت از ساختار شهری و تعلق به تمدنهای مختلف، اغلب این نمونه‌ها دارای وجوه اشتراک بوده و بررسی آنها میتواند قواعدی را از شکلگیری، بقاء و احیای استخوانبندی اصلی شهر در اختیار قرار دهد. در این راستا، میتوان از نمونه‌هایی کهن یاد کرد و به غیر از آن چند نمونه جدید نیز دارای چنین نظمی میباشند.
یکی از جالبترین و قدیمیترین شهرها که طرح آن بر اساس استخوانبندی اصلی، پایهگذاری شده شهر تئوتیهوآکان، پایتخت تمدنی به همین نام در آمریکای مرکزی است که در حدود قرن اول میلادی بنا شده است. به کمک این طرح ( تصویر شماره 2-4)، رشد برنامه‌ریزی شده شهر برای شش قرن آینده حیات آن تا انقراض این تمدن کنترل شد. استخوانبندی این شهر مرکز تشریفات پر ابهت، اهرامی به نامهای هرم خورشید و هرم ماه که برای تکریم خدایان ساخته شده بودند و یک محور اصلی به نام جاده مردگان و عناصر مختلف دیگر واقع در اطراف آنرا، دربر می‌گرفت. کلیه بناهای بزرگ بر روی یک شبکه عمود برهم قرار می‌گیرند که اساس آن محوری است که یک جهت جغرافیایی معین بر مبنای اعتقادهای مذهبی دارد.
سازمان این مجموعه متقارن نیست. دسته‌هایی از هرمهایی فرعیتر به صورت قرینه نسبت به محورهای فرعی و غیر قرینه نسبت به جاده مردگان، در این مجموعه قرار داده میشوند (جیمز موریس،1385).
( تصویر شماره 2-4 ) نقشه تئوتیهواکان
منبع : موریس، 1385
نمونههای بسیاری در جهان به چشم میخورد که طرح شهر آنها دارای اسکلت اصلی قوی میباشند. نمونههای شهرهای پکن، آتن، روم، لندن و …. از جمله این شهرها میباشند.111
قصد این بخش اشاره دوباره محتویات کتاب ” طراحی شهرها ” بیکن نمیباشد. بلکه سعی بر آن است که دو طرح ارزشمند « فیلادلفیا » اثر ادموند بیکن و « طرح خلیج توکیو » اثر کنزو تانگه مورد تحلیل قرار گیرد و در نهایت با توجه به اهداف طرحهای ارائه شده به قوانین ارزشمند ساماندهی شهر بر اساس استخوانبندی اصلی دست یافته شود.
3-1- طرح فیلادلفیا
شهر فیلادلفیا یکی از قدیمیترین شهرهای آمریکاست که در ایالت پنسیلوانیا واقع در شرق امریکا قرار گرفته است. وقوع برخی اتفاقات مهم از تاریخ این کشور در این شهر، بر اهمیت آن افزوده است که از جمله قرار گرفتن مجموعه تاریخی استقلال که منشور آزادی آمریکا مستعمره قبلی انگلیس در آن به امضاء رسیده بر اهمیت تاریخی و توریستی این شهر میافزاید.
طرح اولیه این شهر ( تصویر شماره 2-5) که ایده اصلی‌اش از ویترویوس112 (معماری رومی قرن اول پیش از میلاد) بوده، توسط توماس هلم 113برای ویلیام پن114 تهیه و با همکاری وی به اجرا در آمده است.
( تصویر شماره 2-5 ) شهر فیلادلفیا، 1683 اجرا شده توسط هلم
منبع : بیکن، 1384
طرحی که سال 1863 توسط هلم به اجرا رسید ( تصویر شماره 6-2) دارای مشخصات ارزشمندی بود :
از مهمترین مشخصات این طرح، محورهای اصلی و عمود بر هم است که در محل برخورد مهمترین آنها در مرکز شهر، یک عنصر یادمانی (مجسمه Penn) قرار داده شده است.
در این مرکز همچنین عمارت City Hall تمرکز اصلی از فعالیتهای شهر را پدید می‌آورد. در بافت شطرنجی شهر، چهار فضای باز و سبز، به صورت قرینه نسبت به دو محور اصلی قرار دارند.(موریس،1374).
( تصویر شماره 2-6 ) ایده ساختاری طرح توماس هلم
منبع : موریس، 1385
به دلیل موقعیت خاص قرارگیری شهر فیلادلفیا در همجواری رودخانه، یکی از محورهای اصلی که بین دو رودخانه واقع میشود از چنان جاذبه و قدرتی برخوردار میشود که به عنوان محور توسعه شهر در آمده و از رودخانه به طرف دیگر می‌جهد. محور مورب دیگری که بعداً به دو محور اصلی افزوده میشود و به صورت قطر یکی از چهار بخش مربع شکل شهر است، به موازات انحنای رودخانه امتداد یافته و محور دیگری برای توسعه شهر شده و نهایتاً به عناصر مهمی مثل موزه هنرهای زیبا ختم میشود. این محور از یکی از چهار فضای باز و سبز شهر می‌گذرد و به صورت مورب به مرکز شهر یا محل تقاطع محورهای اصلی منتهی میشود. ارتباط این محور با سایر عناصر ساختاری شهر نه تنها آن را جزء لاینفکی از شهر می‌نماید بلکه در ایجاد یک تصور ذهنی در خوانایی و شناخت شهر موثر واقع میشود. ( تصویر شماره 2-7) (حمیدی، 1376: 230)
( تصویر شماره 2-7 ) استخوانبندی شهر فیلادلفیا
منبع : بیکن، 1384: 225
ساماندهی استخوانبندی اصلی شهر:
در سال 1947 بیکن به ریاست کمیسیون شهرسازی فیلادلفیا منصوب شد. فیلادلفیا در این زمان با مشکلات فراوانی رو به رو بود. فرسودگی بافت شهری، ناامنی در برخی مناطق شهری و عدم وجود خدمات شهری از جمله این مشکلات بودند. بیکن با دوباره مطرح نمودن استخوانبندی شهر و طرحهایی در جهت تقویت آن، به مبارزه با این عوامل پرداخت. ادموند بیکن به علت طرح و سرپرستی طرحهای شهر فیلادلفیا شهرت جهانی یافت ( حمیدی، 1376: 232). در جدول زیر مشخصات طرح ارائه شده برای ساماندهی استخوانبندی توسط ادموند بیکن، اشاره شده است:
( جدول شماره 2-8 ) مشخصات طرح فیلادلفیا
اهداف مورد نظر طرح
روش و معیارهای بررسی
نتایج طرح
– طراحی بر اساس استخوانبندی اصلی شهر
– جستجوی نظام جدید ساماندهی در بعد سوم ( ارتفاع )
– طرح در جستجوی الگویی بوده که رشد را همراه با قابلیت انطلافپذیری و تطابق با تغییرات داشته باشد.
– قابلیت جهتیابی به کمک نظم مداوم و فزاینده برای شهروندان
– انتقال عبور و مرور پیاده به سطح زیر خیابانها ( ابته این پیشنهاد رد شد).
– تحرک و پویایی بخشیدن به غرب شهر به مانند مرکز شهر.
– هرگونه ساخت و ساز موضعی جدید و عمده در جهت استحکام بخشیدن به ساختار باشد.
– بهبود وضعیت لایه بندی اجتماعی115
– محترم شمارندن محوطهای که استخوانبندی اصلی شهر قرون 18 و 19 بوده است.
– دو عنــصر اساسـی مسیرهـا حرکت و تودههای ساختمانی
– استخوانبندی طراحی شده به یکباره ظاهر نمیشود و قسمت به قسمت ساخته میشود.
– ملحقات جدید در هر دوره از بازنگری افزوده خواهد شد.
– طراحی استخوانبندی اصلی شهر، به گونهای که تمام منطقه شهری را تحت پوشش داشته باشد.
– انتقال ریتم موجود شهر در محور خیابان به حواشی رودخانه شهر فیلادلفیا.
– بهرهگیری از الگوی ارتباط عناصر شهرسازی باروک بوسیله خطوط ارتباطی مورب و به صورت مستقیم.
– بهرهگیری از نشانه های شهری در محورهای اصلی شهر و راستههای تجاری
– برجها (ساختمانهای مرتفع ) موقعیتهای منحصر به فرد و روشنی در استخوانبندی کلان شهر مییابند.
– خلاصه نمودن مجموعه آپارتمانها به 6 برج
– بلوکهای آپارتمانی جای خود را به خانه ویلایی سه طبقه دادند.
– امتداد یافتن سیستم حرکتی منطقهای در شهر و ختم آن به پایانه های شهری
– از مهمترین نتایج طرح این بود که ثابت کرد که استخوانبندی شهر میتواند مجدداً در یک مقیاس بزرگتر ساماندهی گردد.
– انتقال عبور و مرور پیاده روی سقف کل مجموعه ها
– اتصال محوطههای مسکونی با محورهای اصلی توسط فضاهای باز و سبز
– مهمترین مشخصه طرح شهر، این بود که آنچه روی زمین بوجود آمده یا روی کاغذ فرم یافته نیست بکله نظمی شک گرفته در اذهان مردم است.
منبع : تلخیص نگارنده بر اساس منابع ( بیکن، 1384؛ حمیدی، 1376 )، 1392.
در تصاویر زیر طرح تهیه شده توسط فیلادلفیا به سرپرستی ادموند بیکن نشان داده شده است:
( تصویر شماره 2-8 ) طرح فیلادلفیا
منبع : بیکن،1384: 220
( تصویر شماره 2-9 ) طرح فیلادلفیا
منبع : بیکن، 1384
تصویر شماره 2-10: ایده اصلی طرح تصویر شماره 2-11: طرح اجرا شده
منبع : بیکن، 1384
3-2- طرح خلیج توکیو
خلیج توکیو خلیجی است که در شرق هونشوی ژاپن واقع شده‌است. این خلیج به دو قسمت شامل منطقهی محصور خلیج و منطقهی باز خلیج تقسیم میشود. عمق آب در منطقهی محصور خلیج نسبتاً کم عمق است و در منطقهی باز خلیج بسیار عمیق است. این خلیج در بین استان چیبا، استان کاناگاوا و توکیو محصور است. ( تصویر شماره 2-12)
( تصویر شماره 2-12 ) موقعیت خلیج توکیو
منبع : Google Earth، 2014
طرح خلیج توکیو که توسط کنزوتانگه در دهه 1960 ارائه میشود، یکی از اولین طرحهایی است که به صورت تخیلی، بر اساس استخوانبندی با الگویی خطی مطرح میشود. تانگه در پی یک ایده جدید بود و علاقهمند به دنبال کردن الگوهای قبلی توسعه شهری نبود. وی این را حرکتی در راستای سازماندهی ساختاری116 مینامد.
طرح وی از استخوانبندی موجود شهر سرچشمه میگیرد و به صورت مرحلهای، مشخصههای آنرا اصلاح میکند. این اصلاح مشخصات به صورت یک فرایند پیوسته تلقی میشود. هیچ نتیجهای قطعی نبوده و بخشی از اقدامات برای عوامل پیشبینی نشده در توسعه آینده شهر، کنار گذاشته میشود. در این طرح تانگه بوسیله سازماندهی انعطافپذیر کوشش نمود تا خطوط حرکت نیروها را در عملکردهای مختلف شهری دنبال کند و از این طریق به عوامل مؤثر در شکلگیری استخوانبندی شهر به وسیله جریان رفت و آمد در میان عملکردهای اداری، مسکن و گذران و اوقات فراغت، دست یابد ( حمیدی، 1376: 25-24).
در جدول زیر مشخصات طرح ارائه شده برای خلیج توکیو، اشاره شده است:
(جدول شماره 2-9 ) مشخصات طرح خلیج توکیو اثر تانگه
منبع : تلخیص نگارنده بر اساس منابع ( بحرینی، 1388؛ حمیدی، 1376 )، 1392.
در تصاویر زیر طرح تهیه شده برای خلیج توکیو نشان داده شده است:
( تصویر شماره 2-13 ) ایده ساختاری طرح خلیج توکیو
منبع : بحرینی، 1388
( تصویر شماره 2-14 ) طرح خلیج توکیو – تانگه
منبع : حمیدی، 1376
2-8 بخش سوم : جمعبست مبانی نظری و تدوین چارچوب117 نظری پژوهش
2-8-1 مقدمه
در بخش ادبیات نظری اشاره شد ساخت شهر از پیوند میان عناصر، فعالیتها، فضاها و دسترسیهای اصلی تشکیل میشود. سئوال اصلی در این است که چگونه میتوان ساخت اصلی و اجزاء و عناصر اصلی شهر را شناخت و چه معیارهایی برای تعیین آنها وجود دارد. بیشک بدون تعیین معیارهای لازم، نمی‌توان به تحلیل و ارائه راهکار در خصوص ساماندهی استخوانبندی اصلی شهر گرگان پرداخت. از همین رو ابتدا دیدگاه و نظریه های موجود بررسی شده و سپس ضمن تحلیل هر یک از دیدگاهها، معیارهایی برگزیده میشود. جدول زیر معیارهایی که هر یک از نظریه پردازان به منظور تعیین اجزاء و عناصر اصلی شهر به کار میبستند، ارائه میشود:
( جدول شماره 2-10 ) تحلیل دیدگاههای محققین پیرامون معیارهای شناخت ساخت اصلی شهر
ردیف
نظریه پرداز
معیارهای شناخت ساخت اصلی
1
گروه تیم تن
• اتصال و ارتباط به صورت سلسله مراتب برگزیده میشود.
• اجزاء ساخت اصلی نسبت به سایر اعضا از مقیاس بزرگتری برخوردارند
• اجزاء و عناصر اصلی دستخوش تغییرات کمتریاند.
1-1
آلدو وان آیک118
• عناصر طبیعی و یا مصنوع بزرگ مقیاس (ابزارهای هویت دهنده)
• عناصر نمادین دارای ارزش ایجاد تصویر ذهن
• حفظ عناصر تاریخی همراه با معاصرسازی آنها
2
کریستوفر الکساندر
o ثبات عناصر در دورههای تاریخی (پایداری و ماندگاری)
o مراکز عملکردی و آرایش فضایی و ترکیبی بناها
o حرکت و شبکههای حرکتی که موجب ایجاد ارتباط و کلیت میشوند.
3
دیوید کرین
– به حرکت و سیستم حرکتی در ساختار شهر توجه داشت.
– فضاهای باز و سبز شهری جزء مهمترین بخشهای شهر میباشند.
– خدمات بخش عمومی به دلیل کارکردی جزء عناصر بخش اصلی محسوب میگردند.
4
آلدو روسی
➢ خاص و نمادین بودن عناصر که در قالب مقیاس، فرم و یا عملکرد از سایر عناصر متمایزند (در فرایند تاریخی)
➢ ثبات در عناصر اصلی کارکردی شهر بویژه درشت مقیاس که علی رغم تغییر در عملکرد فرم و سبک خاص خود را دارا میباشند.
5
ادموند بیکن
• ارتباط میان توده و فضا و فرم نقطهی ارتباط این دو بخش
• وجود سه مفهوم ارتباط، تداوم تجربه و تداومهای همزمان در درک ساختار
• پتانسیل هماهنگی با طرحهای ارائه شده در آینده (نظم پذیر)
• وجود ارتباط فیزیکی میان عناصر اصلی ساخت علاوه بر ارتباط بصری
6
کوین لینچ
• وجود تصویری خوانا به منظور انتظام ذهنی در درک کلیت شهر توسط راه، لبه، گره، نشانه، محله
• خوانایی، هویت و قابلیت تصور شدن، اصول شکل گیری شهر به صورت کلیت
7
راجر ترانسیک
– اتصال به عنوان عامل کنترلکننده برای منظم ساختن فضاها و ساختمانها
– شبکه ارتباطی دارای مهمترین نقش را در شکلدهی به تئوری اتصال
8
متابولیزم
➢ عناصر تأمینکننده جهت توسعه شهر نظیر محورهای ارتباطی، فضاهای باز و عمومی بناهای بخشها یا همان ساختار اصلی شهری میباشند.
➢ مراکز عملکردی و ایده فرم جمعی از عناصر مهم در تفکر این گروه می‌باشد
➢ ساختار اصلی شهر، فرمها و فعالیتهایی هستند که به دلایل فرمی، فضایی و یا عملکردی ویژگیهای برجسته ای را دارا میباشند.
➢ اهمیت کارکردی و عملکردی ا
