دانلود پایان نامه بررسی استعاره ، نماد و اسطوره در غزلیات شیخ فخرالدین عراقی

مدیر سایت آوریل 9, 2016 0 Comments

دانشگاه شیراز

دانشکده ادبیات و علوم انسانی

پایان نامه ی کارشناسی ارشد در رشته‌ ادبیات فارسی

بررسی استعاره ، نماد و اسطوره در غزلیات شیخ فخرالدین عراقی

استاد راهنما

دکتر اکبر صیادکوه

(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)

تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)

چکیده

شیخ فخرالدین عراقی از چهره های برجسته ی شعر عرفانی در قرن هفتم هجری به شمار می آید و از دو دیدگاه عرفانی و ادبی ، زبان و بیان آثار وی قابل تأمل می باشد . در این رساله ما در پی این بودیم که کار کرد سه عنصر استعاره ، اسطوره و نماد را در غزلیات عراقی بررسی کنیم . از مهم ترین نتایج به دست آمده از این تحقیق می توان به موارد زیر اشاره کرد:

نماد:کارکرد نماد در غزلیات او بسیار گسترده است . در مجموع از 312 غزل او 64 غزل ، عرفانی هستند که در تک تک ابیات آن ها نماد پردازی شده است . عراقی در نماد سازی بیشتر از دو نوع اصطلاح استفاده کرده است ؛ اصطلاحات مربوط به خمریات مانند باده ، می ، جرعه ، خمستان ، شراب و غیره و اصطلاحات مربوط به اندام معشوق و انسان مانند لب ، چشم ، ابرو و غیره اصطلاحات دیگری مانند بحر ، پیر ، بت و بتکده و غیره نیز به صورت نمادین به کار رفته اند اما بسامد بالایی ندارند. نماد های عرفانی او در زمان خود نماد های زنده و پویایی بوده اند اما به مرور بر اثر کثرت استفاده و تقلید سایر شاعران به صورت کلیشه ای و تکراری درآمده اند. استعاره: از بین انواع استعاره ، استعاره های مصرحه کاربرد چشم گیری دارند؛ او 105 مورد انواع استعاره ی مصرحه به کار برده و از بین آن ها بیشتر به استعاره ی مصرحه ی مجرده التفات نشان داده است. استعاره های مکنیه ی اضافی کاربرد چندانی ندارند و تنها 23 مورد می باشد. مکنیه ی اسنادی تنها سه مورد است . اما از استعاره های مکنیه ، تشخیص را به دلیل کاربرد وسیع آن جداگانه بررسی کردیم و در 168 مورد تشخیص‌های زیبایی یافتیم . واژگانی که جاندار انگاشته شده بیشتر عشق، خیال، بخت، دل و… بوده اند. سایر استعاره‌ها مثل استعاره در فعل و صفت ( تبعیه ) کارکرد چندانی ندارند.

اسطوره : عراقی به اسطوره و حتی تلمیح ، توجه چندانی نکرده است ؛ تنها در 28 مورد به داستان های پیامبران یا عشاق اسطوره ای اشاره کرده و از پیامبرانی چون سلیمان ، ابراهیم ، موسی ، عیسی و یوسف (ع) یاد نموده و به عشاقی چون بیژن و منیژه ، شیرین و فرهاد و وامق و عذرا توجه نموده اما از اساطیر حماسی ایرانی مانند رستم و اسفندیار هیچ یادی نکرده است.

فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اوّل: مقدمه

الف – کلیات ……………………………………………………………………………………………………… 2

الف – اهمیت تحقیق …………………………………………………………………………………………….. 3

ج- روش تحقیق ………………………………………………………………………………………….. 4

د – پیشینه ی تحقیق …………………………………………………………………………………….. 5

1)نگاهی به زندگی شیخ فخر الدین عراقی ……………………………………………………….. 6

الف – تولد و کودکی …………………………………………………………………………………………. 6

ب – جوانی …………………………………………………………………………………………… 8

ج- استادان و مسافرت ها …………………………………………………………………………… 10

د – مذهب عراقی …………………………………………………………………………………… 12

ه – عرفان عراقی ……………………………………………………………………………………… 13

و – جایگاه و منزلت عراقی در کاروان ادب پارسی …………………………………………………………….. 14

ز – وفات عراقی ……………………………………………………………………………………… 14

ح – آثار عراقی ……………………………………………………………………………………………….. 15

تاثیر پذیری عراقی از دیگر شاعران ……………………………………………………………………… 15

الف – سوانح العشاق غزالی ………………………………………………………………… 16

ب- حدیقه سنایی ……………………………………………………………………………………….. 16

ج- تاثیر عطار بر عراقی …………………………………………………………………………….. 16

تاثیر گذاری عراقی بر دیگر شاعران …………………………………………………………….. 17

عنوان صفحه

الف – تضمین ها و اقتباس های لفظی ……………………………………………………… 17

ب- همانندی در وزن و قافیه و ردیف ……………………………………………… 17

ج- اقتباس ها ………………………………………………………………………………………………. 18

سبک ادبی عراقی ………………………………………………………………………………………………… 19

دستور مندی زبان عراقی ……………………………………………………………………………….. 19

شیوه ی واژه گزینی عراقی ……………………………………………………………………………. 20

قافیه و ردیف های فعلی …………………………………………………………………………………… 21

تراکم فعل در زبان عراقی ……………………………………………………………………………….. 21

نقش برخی عناصر موسیقی افزای در آثار عراقی …………………………………………………… 22

فصل دوم: استعاره و کاربرد آن در غزل های عراقی

تعریف استعاره …………………………………………………………………………………………………….. 27

ارکان استعاره ……………………………………………………………………………………………….. 29

علاقه و قرینه در استعاره …………………………………………………………………………………… 30

انواع استعاره ……………………………………………………………………………………………… 30

استعاره مصرحه ……………………………………………………………………………… 30
- استعاره مصرحه مطلقه …………………………………………………………………. 30
- استعاره مصرحه مجرده ……………………………………………………………….. 31
- استعاره مصرحه مرشحه …………………………………………………………………….. 32
استعاره مکنیه یا بالکنایه ………………………………………………………………….. 32

هدف از استعاره ………………………………………………………………………………………. 33

پیشینه مطالعات استعاره در غرب …………………………………………………………….. 33

ارسطو و استعاره ………………………………………………………………………………………………….. 34

دیدگاه رمانتیک ها در باره ی استعاره ………………………………………………………………. 35

مطالعات زبان شناختی استعاره ………………………………………………………………………. 38

استعاره ی زنده و استعاره ی مرده ………………………………………………………………………. 38

عنوان صفحه

استعاره ی مصرحه در غزلیات عراقی ………………………………………………………….. 39

این و آن به عنوان قرینه …………………………………………………………………………………….. 44

نمونه هایی دیگر از استعاره ی مصرحه ……………………………………………………….. 46

استعاره ی مکنیه در شعر عراقی ………………………………………………………………….. 48

تشخیص در شعر عراقی …………………………………………………………………………………… 51

استعاره ی تبعیه در شعر عراقی ……………………………………………………………………….. 57

استعاره ی تهکمیه ………………………………………………………………………………………………. 59

وجه شبه ( جامع)………………………………………………………………………………………………… 59

نمونه هایی از استعاره با جامع حسی و طرفین حسی ………………………………………….. 60

نمونه هایی از استعاره با جامع عقلی ………………………………………………………………… 61

اهمیت زیبایی شناختی استعاره ………………………………………………………………………….. 62

فصل سوم: نماد

زمینه های تاریخی و فرهنگی نماد………………………………………………………………….. 66

تفاوت نمادها و استعارات در غزل های عرفانی و غیر عرفانی……………………………….. 68

ماهیت نماد و تصویر نمادین………………………………………………………………………….. 69

خاستگاه نماد………………………………………………………………………………………………. 72

نماد های مرده و نماد های پویا…………………………………………………………………………. 73

رابطه ی بین نماد و استعاره………………………………………………………………………….. 74

نماد وکنایه ……………………………………………………………………………………………………… 76

نماد در غزلیات عراقی……………………………………………………………………………………. 76

اصطلاحات نمادین حوزه ی خمریات…………………………………………………………………. 77

اصطلاحات نمادین مربوط به اندام معشوق ……………………………………………………….. 91

اصطلاحات نمادین با بسامد کم………………………………………………………………………. 99

عنوان صفحه

فصل چهارم: اسطوره

تعاریف و مبانی…………………………………………………………………………………………………. 103

عوامل تغییر اسطوره در شعر …………………………………………………………………………… 105

بررسی اسطوره های غزل عراقی ………………………………………………………………………. 106

الف- داستان پیامبران …………………………………………………………………………………… 106

ب- داستان عاشقان …………………………………………………………………………. 106

ج- اسطوره های تازه ………………………………………………………………………………………. 108

فصل پنجم: نتیجه گیری …………………………………………………………………………………. 111

فهرست منابع و مآخذ ………………………………………………………………………………. 115

مقدمه

الف- کلیات

«صور خیال» یا به اصطلاح اروپاییها «ایماژ» جزء لاینفکّ شعر قلمداد شده است. تقریباً در همهی تعاریفی که درباره شعر از گذشته تاکنون ارائه شده، مادهی اصلی و جوهر اصلی شعر را «صورت خیال» دانسته اند.بنابراین اگر بتوانیم خیال و اندیشه های شاعری را به درستی، نمایش دهیم زیباییهای اثر اورا نمایان کردهایم.

فخرالدّین عراقی از شاعران بنامِ عارفمسلکی است که زبانی بسیار روان و شیوا دارد و از تخیّلی بسیار قوی برخوردار بوده است؛ اشعار پرسوز و پرازشوق او در شعر عرفانی، بابی تازه گشود و غزلها و حتی ترکیبات و ترجیعات و قصاید او با معانی بلند عرفانی و احساسات و عواطف گرم، همراه است. وی بسیاری از تعبیرات و کنایات و رمزهای معمول بین عرفا و متصوفه را در شعر خود جای داده است.

جهانبینی عرفانی، اقتضا می کند که برای بیان معنای باطنی و درونی، از اشیاء محسوس، به صورت رمز و استعاره استفاده شود؛ شاعر و نویسندهی عارف با بهره گرفتن از رمزها و سمبلها، تصویرهایی را می آفریند که بر باطن و معنای درونی آنها دلالت دارد و در حقیقت شاعر و نویسندهی عارف، به دنبال آن حقیقت درونی است و لفظ چون کسوتی است که بر اندام معانی جلوهگری می کند.

«هنر و زیبایی، درست تقلید کردن و محاکات است، منظور این است که هنرمند باید اشیا را آن طور که بوده و هست یا آن طور که می گوید یا فکر می کند یا آن طور که می بایستی باشد نمایش دهد ؛ از این دیدگاه شعر نوعی هنر محسوب می شود زیرا شاعر همانند نقاشی است که تصویر می آفریند؛ اما این تصویر، اثر ذهنی یا شباهت قابل رویتی است که به وسیله‌ی کلمه، عبارت یا جمله ی نویسنده یا شاعر ساخته می شود تا تجربه حسی به ذهن خواننده یا شنونده منتقل گردد.» (کریمی،1390: 94)

در بلاغت قدیم، صورخیال را در حوزه تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز بررسی میکرده اند؛ امّا در آثار جدیدی که در این حوزه نوشته شده، شمار و حوزه آنها بسی فراتر از این چهار محور است.

شاعران بزرگ از امکانات بیانی و بلاغی برای القای معانی خود سود میجویند.توانایی عراقی، در بهره گیری از عناصر زیباییساز کلام، نشان از اطلاعات بسیار او در زمینه شعر و شاعری دارد؛ به طوری که در بعضی مواقع اگر خوانندهای با صور خیالی از قبیل استعاره و نماد آشنا نباشد درک بعضی از اشعار او برای وی دشوار خواهد بود.در سبک عراقی، بیان اندیشه به ویژهاندیشه های عرفانی، نقش مهمی دارد و تصویر در درجه دوم اهمیّت قرار دارد. برای عراقی نیز همچون دیگر شاعران عارفِ سبک عراقی، استعاره و نماد دستاویزی است برای بیان شاعرانهی اندیشه.

عراقی 312 غزل دارد که از جمله غزلهای شیوای زبان پارسی به شمار می آید و در این پایان نامه قصد بر آن است که غزلیّات عراقی از نظر میزان و چگونگی بهکار رفتن استعاره ، نماد و اسطوره در آن، به صورت « آماری » بررسی و تحلیل گردد . لازم به ذکر است از نظر صورخیال، به صورت کلّی درباره کارکرد آن در دیوان عراقی، مطالعاتی انجام شده امّا نگارنده، هیچ پژوهشی را نیافته است که به صورت تحقیقی، میزان استفاده از استعاره، نماد و اسطوره در غزل های او را مورد مطالعه و بررسی قرار داده باشد؛ بنابراین، این پژوهش، با اهدافی که بدان اشاره شد ، پژوهشی نو به شمار میآید.

الف – اهمیّت تحقیق

در این پژوهش، میخواستیم بررسی کنیم که میزان بهرهوری یک شاعر عارف مسلک، چون عراقی، از نماد چقدر است؟ سهم استعاره در آراستگی زبانی او تا چه میزانی است؟

استعارههایی که عراقی، در غزلیّات خود بهکار برده، بیشتر از چه گونهای است و چه عناصری، در ساختمان آنها بهکاررفتهاند؟
آیا اسطورهها هم در غزلیات عراقی کاربرد گستردهای دارند؟

بیانِ رمزی که بیشتر عرفا در اشعار خویش بهکار میبرند، همراه با صورخیال است؛ صورخیال، همیشه نقش زینت بخشی و تأثیرگذاری بر عاطفه را برعهده ندارد؛ بلکه گاهی نیز وظیفهی روشن ساختن معنی و نزدیککردن آن به اذهان، به آن سپرده میشده است. شاعر، تصاویر نمادین و استعاری را بهکار میبرد تا بتواند مفاهیم متعالی مربوط به عرفان و عواطف روحی خود را برای خواننده تبیین و به ذهن او تقریب کند.

دانش بیان ، وسیله ای است برای بیان موضوع های مختلف به طرق گوناگون و راهی است که شاعر می تواند موضوع های مورد نظر خود را به طرقی بیان کند که جنبه ی هنری بیابد و تکراری نباشد و در نتیجه بر مخاطب مؤثر افتد . به همین سبب، بسیاری از آثار عارفانه که دارای تصویرهای استعاری فراوان هستند، نباید از نظر صورخیال با آثار شاعرانی همچون فرخی و عنصری مقایسه شوند؛ زیرا انگیزه استفاده از صورخیال در این دو نوع متفاوت است. این دیدگاه، در مورد شعرای عارف، که عراقی نیز در زمرهی آنان قرار میگیرد، باعث شد با بررسی کارکرد استعاره و رمز و اسطوره، در اشعار دلانگیز و عارفانهی او، زیباییها و شایستگیهای ادبی اشعارش، نمایانتر شود. عراقی جزء پیشگامان شعر عرفانی است؛ اشعار او را حافظ و خواجو و دیگران، مورد تقلید قراردادهاند؛ امّا عجیب است که چرا این شاعر شایسته و عاشق دلسوخته، کم تر در کانون توجه ادب پژوهان قرار گرفته است.

ج – روش تحقیق

روش تحقیق در پایان نامه حاضر، به شیوه کتابخانهای و سند پژوهی است ومطالعات مربوط به آن، در دو مرحله مجزا انجام پذیرفته است. در مرحله اول،براساس نظر استادان راهنما و مشاور، مهم ترین منابع بلاغی که در حوزه ی تحقیق قرار داشت ، مطالعه گردید و از نکات مورد نیاز یادداشت برداری شد . شایان یاد است که در این مرحله تلاش شد جامع ترین تعاریف و مباحث مربوط به اسطوره ، نماد و استعاره پایه ی پژوهش قرار گیرد .

مهمترین این کتابها عبارتند از: معالم البلاغه رجایی ، بیان شمیسا، بلاغت تصویر فتوحی ، واژه نامه هنر شاعری از میر صادقی، رمز وداستانهای رمزی از پورنامداریان ، سبکشناسی پارسی از غلامرضایی، تاریخ ادبیات صفا، استعاره از ترنس هاوکس، بلاغت تصویر از محمود فتوحی.

در مرحله دوم به بررسی صورخیال در غزل عراقی پرداخته شد و از آنجا که هیچ پژوهشی دراین مورد صورت نگرفته بود غزلیات عراقی که بالغ بر 2900 بیت بود از ابتدای دیوان بررسی گردید و انواع استعاره ها ، اسطوره ها و نماد های موجود در غزل عراقی ، جداگانه برگه نویسی شد و هر کدام از این آرایهها در مباحثی جداگانه، مطرح و چگونگی عملکرد آنها در غزلیات همراه با نمونههای شعری بسیار بررسی شد.

د – پیشینهی تحقیق

یکی از محورهای اصلی پژوهشهای ادبی، حوزه صورخیال یا به طور کلّی، مباحث بلاغی است. به همین علّت از گذشته تاکنون، پژوهشهای بلاغی متعدّدی بر روی متون ادب پارسی، صورت گرفته است؛ برای نمونه میتوان به کتابهایی از جمله« صورخیال در شعر فارسی» اشاره کرد که به صورت تحلیلی، شیوه کارکرد برخی از صورخیال را در متنهای ادبی، بررسی کرده وبه نتایج ارزشمندی دست یافته و اغلب به میزان نوآوری و بداعت صورخیال در متنهای مورد بررسی اشاره کرده است و یا کتاب «نقشآفرینیهای حافظ» که استاد فقید دکتر فرشیدورد در حوزه نوآوریهای ادبی وبلاغی حافظ نگاشته است؛ همچنین «صورخیالدردیوان حافظ» از مرحوم دکتر اسکندری، که وجوه زیبایی های بلاغی غزلهای حافظ را مورد مطالعه قرار داده است.

در حوزه استعاره، اسطوره و نماد، کتابها و مقاله های فراوانی تاکنون، نوشته شده که برشمردن همهی آنها از حوصله و توان این مطلب و نگارنده بیرون است؛ اما ما برای سامان دادن مبانی تعاریف و نظریه های این پایان نامه ، به اصلیترین آنها مراجعه کردهایم. در زیر، به نمونههایی از کارهایی که در این حوزه، صورت پذیرفته، اشاره می شود:

تحلیل استعاره درغزل های بیدل دهلوی: این کتاب، که از محمد رضا اکرمی است، در سال 1390 منتشر شده و استعاره را در غزلهای بیدل، تحلیل و بررسی کرده است. در این پژوهش مباحث جدیدی در حوزه استعاره، مطرح شده است از جمله: استعاره ی سیّال و استعارهی تأویلی.
مقاله‌ی « بررسی و تحلیل تشبیهات و استعارات جهانگشای جوینی» از فریدون طهماسبی 1390؛ در این مقاله که در مجلهی فنون ادبی دانشگاه اصفهان، چاپ و منتشر شده، تشبیهات واستعارات جلد نخست تاریخ جهانگشا را دستهبندی نموده است. نویسنده به این نتیجه رسیده که تشبیهات واستعارات جلد نخست به چهار دسته تقسیم میشوند و جوینی به شکلی آگاهانه، از واژگان و ترکیباتی استفاده می کند که رنگی از سیاهی، تباهی، سرخی خون ومرگ را به یاد میآورد واینگونه توانسته میان ابعاد تاریخی و ادبی اثرش ارتباط برقرار کند.
مقاله‌ی «تحلیل اشعار سید حسن حسینی از منظر صورخیال » از دکتر احمد کریمی و کلثوم وقاری منتشر شده در مجلهی فنون ادبی دانشگاه اصفهان،1390. در این مقاله نیز کوشش شده است صورخیال در مجموعههای شاعر براساس عناصری چون تشبیه ، استعاره، نماد، کنایه، مجاز، پارادوکس و حسّامیزی، مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. نویسنده با بهره گرفتن از نمودار و تحلیل آماری به این نتیجه رسیده که تشبیه، در آثار سیدحسن حسینی ، به عنوان یکی از عناصر تصویر ساز کلام، بسامد بالایی دارد و همهی انواع آن در اشعار او وجود دارد؛ نیز از استعارهی مصرّحه و مکنیّه به یک اندازه بهره برده و استعاره از نوع تشخیص، درصد بالاتری دارد. در بخش نماد، از سه خاستگاه نماد، یعنی طبیعت، آیین های ملی و اساطیری و دین و مذهب و بیش از همه طبیعت، برای ارائه ی تصاویر شاعرانه استفاده کرده است.

تعداد صفحه :123

قیمت :14700 تومان